آتش‌سوزی یکی از خطرناک‌ترین حوادث صنعتی و شهری است که می‌تواند در عرض چند دقیقه خسارات جانی و مالی جبران‌ناپذیری ایجاد کند. برای مقابله مؤثر با این تهدید، دو فرآیند اصلی وجود دارد: اعلام و اطفاء حریق
اعلام حریق وظیفه شناسایی و اطلاع‌رسانی سریع در مورد وقوع آتش را برعهده دارد، در حالی که اطفای حریق به خاموش‌کردن یا کنترل آتش می‌پردازد. هر دو این فرآیندها نیازمند استفاده از تجهیزات آتش نشانی تخصصی هستند که با استانداردها و الزامات ایمنی خاصی طراحی و تولید می‌شوند.
اعلام حریق
اعلام حریق عبارت است از تشخیص و اطلاع‌رسانی درباره وقوع آتش به‌صورت خودکار یا دستی، پیش از آنکه آتش به مرحله گسترش برسد.
- سیستم اعلام حریق خودکار
شامل آشکارساز دود، حرارت، شعله و گاز است که تغییرات محیطی ناشی از شروع آتش را شناسایی و سیگنال هشدار را به پنل مرکزی ارسال می‌کنند.
سپس آژیرها و فلاشرها فعال شده و دستور اطفا به سیستم‌های خودکار داده می‌شود.
مثال: نصب آشکارساز دود نوری در هتل‌ها که در لحظات اولیه دود را تشخیص داده و آلارم فعال می‌شود. - سیستم اعلام حریق دستی
شامل شستی‌های اعلام حریق در نقاط مختلف ساختمان است که توسط افراد در صورت مشاهده دود یا شعله فعال می‌شوند.
مثال: کارمند یک انبار با دیدن آتش کوچک، شستی نزدیک‌ترین نقطه را فشار می‌دهد تا کل سیستم هشدار فعال شود.
اطفای حریق
اطفای حریق به معنای مجموعه اقداماتی است که برای خاموش‌کردن یا کنترل آتش انجام می‌گیرد. این فرآیند می‌تواند دستی یا خودکار باشد:
- روش دستی: استفاده از خاموش‌کننده‌های دستی (پودری، CO₂، فوم)، شیلنگ‌های متصل به هیدرانت و پتوهای نسوز.
- روش خودکار: سیستم‌های اسپرینکلر (آبپاش)، اطفای گازی (FM-200، Inergen)، یا سیستم‌های کف‌پاش (Foam Systems) در محیط‌های صنعتی.
مثال: در یک مرکز داده، سیستم اطفای گازی FM-200 در زمان اعلام خطر، بدون حضور پرسنل، گاز را در اتاق آزاد می‌کند تا اکسیژن شعله را کاهش دهد و حریق خاموش شود.
تاریخچه اعلام حریق
اولین ابزار رسمی اعلام حریق در قرن نوزدهم و در شهرهای صنعتی آمریکا و اروپا توسعه یافت. در آن زمان، ایستگاه‌های آتش‌نشانی از طریق سیستم‌های تلگراف شهری پیام حریق را دریافت می‌کردند.
در سال ۱۸۹۰، فرانسیس رابینز آپتون اولین سیستم اعلام حریق خودکار را بر پایه تشخیص دما معرفی کرد.
با پیشرفت فناوری، حسگرهای دود یونیزاسیون (Ionization Smoke Detectors) و نوری (Photoelectric) در اواسط قرن بیستم معرفی شدند که سرعت تشخیص آتش را به چند ثانیه کاهش دادند.
تاریخچه اطفا حریق
قدیمی‌ترین شکل اطفای حریق به امپراتوری روم و گروه‌های «کورپس ویجیلم» بازمی‌گردد که با سطل‌های آب و ابزار دستی آتش را مهار می‌کردند.
در سال ۱۸۱۸، جورج ویلیام منبی اولین کپسول آتش‌نشانی قابل حمل را اختراع کرد که از محلول کربنات پتاسیم استفاده می‌کرد.
در اواخر قرن نوزدهم، سیستم‌های آبپاش خودکار توسعه یافتند و در قرن بیستم، فناوری‌های اطفای گازی برای حفاظت از تجهیزات حساس مانند مراکز مخابراتی و دیتاسنترها معرفی شدند.
تجهیزات مورد استفاده در بخش اطفا حریق
اطفای حریق به مجموعه‌ای از تجهیزات آتش نشانی نیاز دارد که هر کدام با هدفی خاص و بر اساس نوع حریق طراحی شده‌اند. انتخاب و استفاده صحیح از این تجهیزات باید بر اساس استانداردهای بین‌المللی مانند NFPA (National Fire Protection Association)، EN (European Norm) و ISO انجام شود.
خاموش‌کننده‌های دستی (NFPA 10)
- انواع: پودری خشک، CO₂، فوم، آبی
سیستم‌های آبپاش خودکار (NFPA 13)
- انواع: تر، خشک، دلوژ
شیرآلات آتش‌نشانی (Fire Valves)
- شیر دروازه‌ای (Gate Valve): برای قطع و وصل جریان آب با حداقل افت فشار.
- شیر کروی (Ball Valve): باز و بسته شدن سریع، کنترل دقیق جریان.
- شیر پروانه‌ای (Butterfly Valve): سبک و مناسب جریان‌های بزرگ با فضاهای محدود.
- شیر خودکار (Check Valve): جلوگیری از برگشت جریان آب در سیستم.
- شیر اطمینان (Pressure Relief Valve): کنترل فشار سیستم و جلوگیری از آسیب به تجهیزات.
سیستم‌های اطفای گازی (NFPA 2001)
- گازهای FM-200، CO₂، Inergen
سیستم‌های کف‌پاش (NFPA 11)
- نسبت اختلاط ۳–۶%
هیدرانت‌ها و شیلنگ‌ها (NFPA 24, 1961)
- هیدرانت‌های زمینی و روزمینی، شیلنگ‌های مقاوم فشار بالا
پتوهای نسوز (BS EN 1869)
- الیاف شیشه یا کولار
ویژگی اقلام که باعث می‌شود در آتش‌نشانی استفاده شوند
- مقاومت حرارتی بالا
تجهیزات باید در دماهای بسیار بالا عملکرد خود را حفظ کنند. برای مثال، حسگرهای حرارت استاندارد NFPA قادرند در دماهای بالای ۱۰۰°C نیز به‌درستی عمل کنند. - پایداری مکانیکی و ضد لرزش
در زمان آتش‌سوزی، انفجارهای جزئی یا ریزش سازه می‌تواند تجهیزات را تحت فشار مکانیکی قرار دهد؛ بدنه فلزی ضد ضربه و محفظه ضدآب در این شرایط حیاتی است. - سرعت واکنش بالا
حسگرها باید قادر باشند تغییرات دود یا دما را در کمتر از ۵ ثانیه شناسایی کنند تا عملیات اطفا سریع آغاز شود. - قابلیت اطمینان و طول عمر بالا
سیستم‌ها باید دارای استانداردهایی مانند EN54 برای اعلام حریق و NFPA 2001 برای اطفای حریق باشند تا از عملکرد مطمئن آنها اطمینان حاصل شود. - سازگاری محیطی
برخی تجهیزات باید در محیط‌های صنعتی با گردوغبار بالا، محیط‌های دریایی با رطوبت زیاد یا مناطق قطبی با دمای بسیار پایین به‌طور پایدار عمل کنند.
نتیجه‌گیری
هرچند اعلام حریق و اطفای حریق دو بخش مجزا از فرآیند مقابله با آتش هستند، اما همواره به‌صورت مکمل و هماهنگ عمل می‌کنند. اعلام حریق سریع، زمان طلایی لازم را برای اجرای عملیات اطفا فراهم می‌کند و تجهیزات پیشرفته اطفا، با استفاده از آب، کف یا گاز، آتش را قبل از گسترش خاموش می‌کنند.
استفاده از تجهیزات آتش نشانی استاندارد، آموزش پرسنل و نگهداری منظم این تجهیزات از الزامات حیاتی هر محیط صنعتی، تجاری یا مسکونی است.
